Wat ervaren getraumatiseerde kinderen en volwassenen en waar merken we dat aan?

In families met een geschiedenis waarin trauma een grote rol speelt en niet verwerkt kan worden, kunnen spanningen, breuken en pijn zich blijven ophopen. Soms zien we in gezinnen dan steeds crises optreden. In acting-out gedrag wordt letterlijk naar buiten in scène gezet wat binnenin niet gezegd of gevoeld kan worden. Het zijn acties die gericht zijn op verdediging, bescherming en overleving, en snel de regie kunnen overnemen (Splingaer, Greet)[i].

Triggers

Op een individueel niveau, in gesprekken die we bijvoorbeeld voeren met ouders, merken we dat zogenoemde ‘triggers’ hen ‘uit hun raampje’ kunnen brengen. Ze raken uit contact met zichzelf of met ons of worden boos. De zo nodige reflectie op hun ouderschap wordt dan moeilijk.

Kritiek op de opvoeding van hun kind kan zo’n trigger zijn voor ouders. Ze worden dan geraakt in, vaak als kind al opgelopen, gevoelens van schuld en schaamte.

‘Wanneer we het verhaal van deze ouders beluisteren, horen we hoe moeilijk het voor sommigen van hen kan zijn zich vanuit hun eigen problematiek goed en rustig te voelen in de aanwezigheid van hun kind. De ouderlijke zorg raakt geblokkeerd (Baylin & Hughes, 2016). Angst en verdediging krijgen de overhand.’ (Splingaer, Greet). Dit nemen ouders mee naar gesprekken over hun kind. Zo lopen zij de kans om in gesprekken juist weer bevestigd te worden in hun vaak geschokte beeld van zichzelf en de wereld.

Er zijn kinderen en ouders die bij het stellen van een grens meteen een associatie met, pijnlijke, straf kunnen hebben. Soms is de trigger iets ‘onschuldigs’ als de wat strengere blik van de leerkracht of de rode trui die ze die dag draagt. De in het brein gelegde associaties maken dat het vaak puzzelen is om te ontdekken wat een kind of een ouder nou zo raakt.

Greep op de wereld

Getraumatiseerde kinderen en volwassenen ervaren dat ze steeds weer opnieuw greep moeten krijgen op de wereld, op zichzelf. Schakelen kan lastig zijn, niet alleen naar uitdagende situaties, ook de overgang naar een prettige situatie kan emotioneel overspoelend werken. Kinderen kunnen dan even niet goed nadenken. Ze voelen zich ‘slecht’. In een groep functioneren kan dan veel van een kind vragen. Leerkrachten weten dit als geen ander.

We merken traumatisering ook als we geraakt worden in ons eigen verhaal, als we vermoeid raken en afstand willen nemen. Soms voelen we ons slechte begeleiders of hulpverleners. Het is belangrijk ons van deze innerlijke dialoog bewust te zijn, om met een kalme geest nabij te kunnen blijven. Het is ook, en misschien wel vooral, nodig om oog te hebben voor onszelf als begeleiders, leerkrachten en hulpverleners.

Sociale steun

Voor veiligheid en herstel zijn samenwerking en sociale steun wezenlijk. Dit geldt voor ouders, en zeker voor kinderen. Bij de behandeling van de gevolgen van traumatisering zijn veilige relaties en goede ervaringen in het contact met bijvoorbeeld hulpverleners nodig. Familierelaties, vrienden, buren kunnen een positieve invloed hebben.

Hoe gaan we hier nou mee om? Een paar aandachtspunten voor traumasensitief werken:

1. Wees nieuwsgierig. Heb oog voor de bredere context. Wat is het verhaal van deze familie, van dit kind? Vraag; “Hoe kwam het nou dat je boos werd?“. Kijk hier open naar.
2. Verruim het kader: werk samen als hulpverleners, begeleiders en leerkrachten. Zorg voor de instemming van ouders daarvoor. Organiseer de samenwerking, baken rollen en verantwoordelijkheden af en deel je visie. Creëer zo een veilige ruimte voor herstel.
3. Heb geduld en een lange adem. Stel je doelen helder en maak de stappen haalbaar.
4. Temporiseer, vertraag als dat nodig is. “Vanwaar de haast?” kan een goede vraag zijn. Zorg voor ritme. Neem bijvoorbeeld tijdsafspraken serieus.
5. Praat eerst in het algemeen over wat je weet dat kinderen kunnen meemaken, wat er in gezinnen kan gebeuren en daarna over hun specifieke situatie. Zorg voor ‘taal’ voor wat er gebeurd is. Vaak wordt er over de grootste trauma’s juist niet gepraat.
6. Zoek naar vormen van houvast en regie. Help ouders en kinderen met het ordenen van de wereld en het zorgen voor veiligheid. Help niet alleen het kind, nodig de ouders en andere zorgfiguren mee uit.
7. Als het kan zoek dan samen met ouders en kinderen naar manieren om de ervaring van stress te reguleren, bijvoorbeeld bij een moeilijk gesprek of tijdens momenten van overschakelen. Heb het met het kind over mogelijke triggers en hoe je dan kunt ondersteunen. Hierbij geldt: ‘Connect before correct. Bij kinderen (en niet alleen bij hen) staan liefst zes complimenten tegenover één correctie (Struik, Dierkx en Pijpers)[ii].’
8. Wees nabij, met een kalme geest. Vaker een time-in, minder vaak een time-out. Deze nabijheid kan ook bij één speciale persoon liggen die je inschakelt op moeilijke momenten. Er zijn immers kinderen en volwassenen die nabijheid nauwelijks verdragen.
9. Neem op een passende manier verantwoordelijkheid, maar blijf uit de redderspositie. Wees een betrouwbare autoriteit. Neem op een transparante manier maatregelen als dat nodig is. Blijf dan goed kijken wat het effect is.
10. Heb verwachtingen van kinderen en ouders. Traumatisering kan een gevoel van klein-zijn geven. Bevestig dat liever niet.
11. Ouderschap maakt kwetsbaar, maar ook verantwoordelijk. Sluit aan bij sterke kanten en goede contacten van ouders. Kijk ook steeds naar de positieve ervaringen. Wees, op een speelse manier, geïnteresseerd in de talenten, interesses en vriendschappen van kinderen. Op het voetbalveld is het soms makkelijker praten.
12. En misschien wel de belangrijkste: Help jezelf om kalm te zijn: Blijf zelf in contact met je eigen binnenkant. Wees je bewust van je innerlijke dialoog over dit gezin, dit kind. Deel het zo nodig met collega’s. Neem daar tijd voor. Volwassenen en kinderen die (chronisch) getraumatiseerd zijn hebben vaak nog het regulerende contact met een kalme belangrijke ander nodig om rustig te kunnen zijn. Dan kan er werk verzet worden!

Tijdens de cursus traumasensitief werken  gaan we verder in op bovenstaande punten.

Geschreven door Anne-Marie Joosten

[i] Greet Splingaer: Solvej en de draak. Gezinstherapeutisch werken met complex trauma, In Systeemtherapie nr 1, 2020 Boom Tijdschriften ISSN 0924-3631

[ii] Arianne Struik, Caroline Dierkx, Mirjam Pijpers: slapende honden. Het voorbereidingsverhaal traumaverwerking, id.